خانه مشیرالملک ، اصفهان
خانه چرمی که به نام خانه تاریخی مشیرالملک انصاری نیز شهرت دارد، از بی نظیرترین خانه های تاریخی ایران است. این بنا از خانه های اشرافی دوره صفویه محسوب می شود و دارای فضاهای متنوع و تزئینات بسیاراست. خاندان مشیر انصاری از مستوفیان و منشیان دربار صفویه بودند که در دوره شاه عباس کبیر از شیراز به اصفهان مهاجرت کرده و در آن سکنی گزیدند.
تاثیرگذارترین چهره این خاندان میرزا حبیب الله مشیر الملک انصاری است. وی در سال ۱۲۵۷ هـ .ق در اصفهان متولد شد و پس از تحصیل علم و فضل و کمال خصوصا امور دیوانی و حساب و انشاء نزد میرزا علی جابری انصاری، پست های مختلفی را تصدی نمود و سرانجام به وزارت مسعود میرزا ظلّ السلطان، فرزند ارشد ناصر الدین شاه قاجار منصوب گردید.
ظلّ السلطان در ابتدا حکومت مازندران را عهده دار بود، سپس در سال ۱۲۸۸ هـ .ق در حالی که ۲۲ سال بیشتر نداشت، حاکم اصفهان شد و در ادامه بر گلپایگان، خوانسار، بروجرد، کمره، ملایر، تویسرکان و نهاوند نیز تسلط یافت. سپس حکومت ایالت های فارس، کردستان، لرستان، بختیاری، خوزستان و یزد را به دست آورد و در عمل حاکم نیمی از ایران شد. در این ایام، مشیر را می توان نخست وزیر مقدر و عقل سیاسی وی دانست.
مشیر خدمات شایسته ای به ظلّ السلطان نمود و در آبادانی بلاد، خصوصا اصفهان کوشید. خرابی های بازمانده از حمله افغان ها را زدود و رونق سابق را به اصفهان بازگرداند لیکن در اواخر حکومت ناصر الدین شاه، به دلیل دفاع از روحانیت مشروطه خواه، مخالفت با قراداد رژی (تنباکو)، مقابله با تخریب ابنیه صفوی و همچنین چشم داشت ظلّ السلطان به اموال وی (از جمله خانه او)، در سال ۱۳۰۹ هـ .ق توسط ظلّ السلطان با قهوه قجری به قتل رسید.
پس از درگذشت مشیر، خانه جهت استقرار کنسولگری پادشاهی پروس (که امروزه بخشی از آلمان، لهستان، روسیه، لیتوانی، دانمارک، بلژیک، جمهوری چک و سوئیس می باشد.) مورد استفاده قرار گرفت. پس از آن توسط یکی از تجّار اصفهان به نام حاج حسین چرمی و سپس حاج محمد سماعیان خریداری گردید. در دوره تملک وی جنگ ایران و عراق در گرفت و پناهندگان خوزستانی در خانه سکونت گزیدند. در این دوران تزئینات بنا تا حد زیادی تخریب شد. ولی با پایان جنگ تحمیلی و باز پس گیری خانه، مسیر حیاط آن ادامه یافت و تا سال ۱۳۹۶ در سه مرحله، مرمت و بازسازی شد.
فضاهای بنا
ورودی خانه در گوشه شمال غربی واقع شده و دارای سردر بزرگ و مجللی است که قوس نیم دایره ای بر فراز آن جلوه گر است. وجود این قوس موجب تمایز سردر این خانه از سایر خانه های اصفهان شده است. مجموعه ورودی شامل هشتی و دالان هایی است که یکی از آنها به گوشه حیاط راه دارد و دیگری به فضای اصطبل در شمال خانه منتهی می گردد. یک درب هشتی نیز به سرایداری باز می شود که محلی برای کنترل تردد افراد به خانه بوده است.
حیاط خانه با حوضی وسیع و صلیبی شکل در وسط و چهار باغچه اطراف آن حالتی مرکز گرا به خود گرفته است. جداره های حیاط دارای ازاره های سنگی حجاری شده می باشند و همخوانی قطعات کاشی و چوبهای تزئینی به کار رفته در نماهای مختلف آن، موجب ایجاد هماهنگی در کل حیاط گردیده است.
حیاط مستطیل شکل خانه در سه جبهه شمالی، شرقی و غربی خود با فضاهای متعددی احاطه شده که در این میان جبهه شمالی با ارتفاع سه طبقه مهمترین بخش خانه را تشکیل می دهد. این جبهه شامل تالاری در میانه و چهار اتاق سه دری در دو طبقه طرفین آن است. هر یک از اتاق های سه دری در طبقه اول با سه در چوبی و در طبقه دوم به وسیله پنجره ارسی به فضای تالار گشوده می شوند که در صورت باز بودن درها، مجموعه این فضاها به یکدیگر پیوند خورده، فضایی وسیع و یکپارچه را در دو طبقه پدید می آورند. تالار در انتهای خود یک فضای شاه نشین با دو ستون پر تزئین دارد و از ضلع مقابل با ارسی عریض نه دهانه ای به حیاط مشرف است. دیوارها و سقف تالار پوشیده از تزئینات نقاشی، گچبری و آینهکاری است و ارسی آن با ارتفاعی معادل دو طبقه دارای گره چینی چوبی و شیشه های رنگی زیبا می باشد. در زیر این جبهه دو اتاق سه دری یک متر پائین تر از کف حیاط واقع شده اند. این فضاها دارای ازاره های بلند کاشی فیروزه ای بوده و به وسیله پنجره های بزرگی از حیاط نور میگیرند.
حوضخانه مرتفع خانه در گوشه شمال شرقی آن قرار دارد، در طبقات همکف و اول غرفه هایی پیرامون خود دارد. در طبقه اول ضلع شمالی حوضخانه یک اتاق پنج دری مشرف به آن قرار دارد. ردیف نورگیرهایی به ارتفاع یک طبقه بر فراز حوضخانه این فضا را روشن می کنند. این نورگیرها با شیشه های رنگی متعدد خود در حوض هشت گوش وسط حوضخانه تلالوئی از نور و رنگ ایجاد کرده و به این طریق فضایی دلنشین پدید می آورند. دیوارهای حوضخانه دارای تزئینات گچبری و نقاشی به سبک فرنگی می باشد. بام حوضخانه با شیب چهار طرفه خود حجم شاخصی در مجموعه بنا پدید آورده است.
بخش عمده جبهه جنوبی دیواری است که مشابه جبهه مقابل خود، نما سازی شده و تنها دو اتاق سه دری به نام اتاق عکس و اتاق آینه در انتهای این جبهه قرار دارند. اتاق آینه دارای تزئینات فراوان آینه کاری، گچ بری و نقاشی می باشد ولی اتاق عکس آسیب دیده واز تزئینات آن چیزی بر جای نمانده است.
در جبهه شرقی خانه، تالاری در میانه و دو اتاق سه دری در دو سوی آن قرار دارد. اتاق پشتی این تالار به صورت فضایی مجزا در آمده با دو اتاق دیگر در طرفین خود ارتباط کامل یافته است. این دو اتاق نیز به نوبه خود با سه دری های این جبهه مرتبط هستند. یک ایوان ستوندار فضاهای این جبهه را با حیاط پیوند می دهد.
جبهه غربی حیاط نیز نمایی مشابه جبهه شرقی دارد. ایوان های شرقی و غربی حیاط در میانه نما عقب نشسته و به این ترتیب بر محور فرعی حیاط تاکید کرده اند. جبهه غربی شامل چهار اتاق سه دری است و بر خلاف معمول راهرویی در میانه آن قرار گرفته است. با توجه به فضاهای جبهه شرقی به نظر می رسد جبهه غربی نیز تالاری در میانه خود داشته و بعد ها این تالار به دو اتاق و راهروی بین آنها تبدیل شده است.
با نگاه به قسمت جنوب غربی خانه از چاهخانه، خزینه و یک حمام شخصی مطلع می شویم که در آن، آب را برای استحمام در خانه مهیا می کرده اند به این ترتیب که آب در چاه به طبقه دوم می آمده و با نور خورشید گرم می شد و سپس در حمام شخصی مورد استفاده قرار می گرفت.
آشپزخانه نیز در گوشه جنوب شرقی قرار دارد و از سه بخش شربت خانه، بخت و پز و انبار تشکیل می شد،اما اکنون دیگر جزئی از خانه محسوب نمی شود.
امتیازات بنا
خانه از دو جهت نسبت به ابنیه قاجاری برتری دارد، یکی طراحی و ساخت سلطنتی و دیگری پیشرو بودن در هنر معماری می باشد. سلطنتی بودن خانه در چند عنصر نمایان است:
- وجود بزرگ ترین ارسی نه لنگه دنیا با ترکیب رنگی خاص که نماد چهار فصل سال و معتدل کننده اخلاط اربعه است.
- وجود چوب های قاطع در قسمت شاه نشین که برای جدا سازی رعیت از سلطان مورد استفاده بوده است.
- وجود چهار طاووسی مطابق در شاه نشین که با نقاشی پشت شیشه و آینه کاری محدب تزئین شده است.
- طراحی قوس متفاوت نسبت باسایر سقف ها در انتهای شاه نشین که بیانگر قدرت سلطان است.
- استفاده از رنگ سبز ایرانی در بدنه شاه نشین همراه با جدول کشی طلا و آینه کاری در دو گوشواره اصلی.
- وجود ارسی چهار لنگه دو جداره با نقوش اسلیمی که میانه آن با ورق طلا پوشانده شده، جهت مصونیت حرمسرای خانه.
- وجود حجاری های شکارگاه و گرفت و گیر در زیر ارسی نه لنگه که اتصالات آن با سرب گداخته پر شده است.
- تنوع ششگانه درسر ستون های دو طرف حیاط با فرم های فرنگی و ایرانی.
- طراحی دو اتاق آینه و نقاشی در ضلع جنوبی با نقوشی خاص برای پذیرایی از میهمانان ویژه.
- همچنین تقسیم حیاط به چهار قسمت مساوی برای ایجاد یک پردیس ایرانی به صورت مینیاتوری.
از دیگر امتیازات این خانه، سبک خاص طراحی معماری با گرایش پیشرو است. چلیپا که در تمام بناهای قدیمی در آجرکاری و گچبری به کار میرود، اینجا در طراحی حوض دیده می شود. معمار توانسته با انتخاب این فرم، آب را به اضلاع حیاط نزدیک تر کند تا تطهیر که در انگاره های معماری اسلامی با آب تجلی می باید، را در دسترس قرار دهد.
در ایوان های شرقی و غربی، معمار فرم ایوان را می شکند و متناسب با فرم حوض و با استفاده از دو نیمه هشت ضلعی، چهار ستون از دوازده ستون را به زیبایی به داخل کشیده تا فضایی برای نشستن به وجود آورد و در کنار آن، نقطه اوج معماری ایرانی که تبدیل مربع به دایره می باشد را در معرض دید بگذارد.
معمار در قسمت حوضخانه، با الهام از فرم بادگیر،توانسته است نگارستانی تابستانه، دارای گردش هوایی مطبوع در بهار و تابستان ایجاد کند. در واقع بادگیر را در این خانه نمی بینیم چراکه بادگیر با یک کاربری ترکیب گردیده است.
کاربری کنونی
هم اکنون این خانه بعنوان گنجینه میراث اسلامی مطرح شده و ضلع غربی آن به تحقیقات علمی و مسائل دینی اختصاص داده شده است. ضلع شرقی نیز اتاق کنفرانس بوده و برای علوم دینی مورداستفاده قرارمی گیرد. کتابخانه این خانه تاریخی از حدود ۱۸ هزار جلد کتاب برخوردار است. حوضخانه نیز بعنوان نگارخانه هنرمندان اسلامی ایرانی استفاده می شود که در آن هنرمندان می توانند آثار خود را عرضه کنند. شاه نشین این خانه به موزه اختصاص یافته که آثار موزه نیز به دو بخش آثار فاخر و غیر فاخر تقسیم می شوند.
